'Afval op gletsjers': Gekomen... om te blijven'

2020
5
CleanGletsjer

 

'Afval op gletsjers: Gekomen... om te blijven'
 

Felix Mitterer is een slimme man. Al heel vroeg heeft hij goed ingeschat wat op grote hoogte plaatsvindt: niet alles komt uit de natuur, en zelfs wat natuurlijk lijkt te zijn, is in werkelijkheid vaak uit plastic vervaardigd. Wat de ondernemende Oertiroler in Lederhosen in deel 4 van de Piefke-saga ("Die Erfüllung", 1993) met overtuiging diep onder het gazon deed verdwijnen, zal nog lange tijd blijven bestaan, zelfs in de tijd waarin men al geen dvd's meer zal kennen. Het zal ons allemaal overleven, omdat onze rotzooi in het hooggebergte...er gekomen is om er te blijven.
 

Wat wij spontaan met de term "afval" associëren zijn de dingen die niet meer nuttig zijn en ergens langs de weg, in het bos of zelfs op de berg worden weggegooid. Snel links en rechts kijken, niemand te zien en alles wordt vlug onder een steen gestopt: uit het zicht, uit het hoofd, bij wijze van spreken blootgesteld aan een verrottingsproces, dat evenwel vaak niet kan plaatsvinden omwille van de aard van het materiaal.

Een plastic fles (PET) ontbindt pas na 450 jaar. Hetzelfde geldt voor aluminium blikjes. Zelfs een bananenschil heeft 1-3 jaar nodig om in het nirwana te gaan. Daarenboven: hoe hoger de wegwerplocatie, hoe slechter de ontbindingsvoorwaarden en hoe langer het duurt ... Maar in principe weet vandaag de dag elk klein kind dat, nietwaar? Echter, tijden veranderen, ook in het hooggebergte, al gebeuren alle processen daar in een trager ritme. En zo verandert ook het concept van vuilnis: het gaat niet langer om verpakkingen van mueslirepen of conservenblikken.
Wanneer we vandaag de dag een verpakking van Ibuprofen (pijnstillers) op het gletsjeroppervlak vinden, dan is dat een curiositeit, maar het laat de dimensie van de verandering in de waarde van afval zien.

Flugzeugtank

En vuilnis vertelt verhalen. Niet over zichzelf, maar over óns - het houdt ons praktisch de spiegel van onze samenleving voor. Vooral gletsjers vertellen heel veel en met het afsmelten ervan elke zomer worden meer en meer pagina's van hun geschiedenisboek opgeslagen.
 

WAT HEEFT IJS MET ARCHEOLOGEN TE MAKEN?

De geleidelijke terugtrekking van de gletsjers in de Alpen is van groot nut voor de archeologie. Documenten uit lang vervlogen tijden duiken langzaam weer op en getuigen van eerdere gebeurtenissen, zoals de lange jaren van oorlog of smokkelactiviteiten over bevroren bergpassen.
Zo vond men in de zomer van 2018, in de buurt van het Rotmoosjoch in de Ötztaler Alpen op een hoogte van meer dan 3.000 m, een fiets. Tot op de dag van vandaag is het gebruik ervan nog steeds onduidelijk. Mogelijk heeft de fiets in de jaren vijftig een rol gespeeld in het smokkelen van goederen - wat evenwel nogal onpraktisch lijkt. Veel duidelijker zijn verschillende vondsten die verband houden met de Eerste of Tweede Wereldoorlog: munitie, snippers van oude shirts, een tank van een klein vliegtuig... Al deze zaken werden toevallig gevonden tijdens een wandeling op de Rotmoosferner (Afbeelding 1). Sommige lijken wel rotzooi - weggegooid omdat ze niet meer nodig waren of niet getransporteerd konden worden. Maar andere dingen worden onderzocht door het Instituut voor Archeologie van de Universiteit van Innsbruck en vertellen een lang en interessant verhaal.
De gletsjerarcheologie is grotendeels afhankelijk van de meldingen door de bevolking. Deze vondsten zijn uiterst interessante, eigentijdse getuigenissen van leefgewoonten, klimaat of zelfs oorlogen in de regio.
Niet alleen archeologen, maar ook de politie is erbij betrokken als het ijs mensen of resten ervan (bijvoorbeeld door een val in een kloof) - blootgeeft. In 2017 berichtten de media over de ontdekking van twee gletsjerlijken bij de Tsanfleurongletsjer (Berner Alpen - kanton Wallis) door de exploitant van het Zwitserse skigebied Glacier 3000: het blijkt dat het hier ging om een echtpaar dat sinds augustus 1942 werd vermist. Behalve dat we voorzichtig moeten zijn met de vondst, is hier ook de grootste eerbied vereist.

 

EEN BED IN DE TOENDRA

Er zijn ook regio's waar gletsjerafval als een algemeen cultureel goed wordt beschouwd. Op de Arctische archipel van Spitsbergen lijkt het op het eerste gezicht erg vreemd als je een roestige koffiepot of een ijzeren bed vindt in gletsjergebied. In de modder van de ontdooide Permafrost staat er een oven met daarbovenop een emaillen beker - in het begin kijk je stiekem om je heen om te zien waar de eigenaars kunnen zijn: wil dan niemand die koffie opdrinken voor hij koud wordt? (Afbeelding 2) Op de grond daarnaast kun je een lederen schoen vinden.

NyLondon

De grond, die hier langzaam weer begint aan te groeien door het terugtrekken van de gletsjer, verteert de schoen langzaam. Daarnaast een ampul - welk medicijn werd hier dan zo'n 100 jaar geleden toegediend?

Er is ongetwijfeld veel afval in het noordpoolgebied, maar als je je gedachten even laat afdwalen, kun je je de diverse verhalen errond weer inbeelden: "Een Noorse mijnwerker kookt moeizaam zijn ochtenddrankje in een miezerige bui voor hij in de mijn afzakt om naar kolen te graven." Omdat mensen zich meestal storen aan en concentreren op het afval dat rondslingert zijn ze meestal niet meer in staat zich de oorzaak en de context van de rommel in te beelden. Maar deze objecten zijn, net als in de Alpen, hedendaagse getuigen van de lokale geschiedenis. Zo vond men in het gletsjergebied rond Spitsbergen overblijfselen van de Duitse Wehrmacht, die haar oorlogsgrens had verlegd tot aan de hoge Noordpool (Afbeelding 3). De Noorse regering beschouwt deze artefacten als "onderdeel van het landschap", wat wil zeggen dat het er onafscheidelijk mee verbonden is. Het is dus bij wet verboden om deze "rommel" te verwijderen, om het landschap 'schoon' te maken of om wat dan ookals souvenir mee te nemen. Vrijwel het hele gletsjerlandschap is dus een museum dat blootgesteld is aan de invloed van het klimaat.

RelikteDerWehrmacht


GLETSJERS HEBBEN EEN GEHEUGEN

IcePitTerug van het Hoge Noorden naar het hooggebergte. Gletsjers hebben een geheugen. Al wat de mens op een gegeven moment op het ijs heeft achtergelaten, blijft er. Doorheen de jaren wordt alles wel door de meedogenloze beweging van het ijs vervormd: objecten zakken weg en komen uiteindelijk weer aan de oppervlakte.

IJs staat nu bekend als een klimaatarchief. Over honderdduizenden jaren heen kan men het klimaat van het verleden uit de vele lagen compact ijs lezen. Belangrijke gebeurtenissen zoals vulkaanuitbarstingen zijn betrouwbare tijdsindicatoren, waarbij donkere asstroken hardnekkig in het diepe ijs blijven zitten en hun tijdstempel afdrukken. Maar helaas werd niet alleen as over de atmosfeer verspreid: in de vorige eeuw had men ook kunstmatige radionucliden (nvdr isotopen van elementen met een onstabiele atoomkern die door radioactief verval overgaan in andere elementen). De globalisering vindt niet alleen op het land plaats, maar ook (en voornamelijk) in de lucht. Als saharazand grote afstanden overheen de continenten kan overbruggen om zich dan in de Alpen in de sneeuw te vestigen, dan kan elk ander deeltje dat ook.

Tsjernobyl, hét symbool van een kernongeval in de jaren tachtig, heeft vandaag de dag nog steeds een blijvend effect op ons. Een gewone sterveling staat er niet bij stil, maar ongeveer 12% van de radioactieve fall-out, waarvan de oorsprong aan Tsjernobyl kan worden toegeschreven, werd door ongunstige weersomstandigheden

in de Alpen afgezet. Tot nu werden vooral bosgronden, weilanden of speelplaatsen onder observatie gehouden. Maar heel langzaam spuugt de gletsjer uit wat hij al vele jaren heeft opgeslagen: radioactief materiaal afkomstig van gletsjerafzettingen komt nu vrij via het smelten ervan. De dosis zou geen reden tot bezorgdheid moeten zijn, maar het feit alleen al zou ons aan het denken moeten zetten. Gletsjers hadden al altijd een zeer goed geheugen. Maar ze zouden dat geheugen langzaamaan kunnen verliezen, wat voor de mens niet noodzakelijk gunstig is.

 

DE DRUK VAN KLIMAATVERANDERING OP HET WINTERTOERISME: NIET ONDER HET TAPIJT WEGSTEKEN

In bijna alle skigebieden wordt, als gevolg van de enorme klimatologische druk (onder andere door het wintertoerisme), gezocht naar manieren om het sneeuwseizoen veilig te stellen of indien nodig het zelfs te verlengen: het is nu bijna onmogelijk een uitgebreid artificieel sneeuwsysteem te ontlopen. Maar dat gaat onvermijdelijk gepaard met enorme infrastructurele werken, grote investeringen en een hoog energieverbruik. Bovendien bemoeilijken de vaak ongewoon hoge temperaturen, vooral aan het begin van het seizoen, de sneeuwproductie.

De toevoeging van een ijskernpreparaat (SnoMax) voor een betere sneeuwvorming in de sneeuwkanonnen wordt afgeraden vanwege omstreden praktijkervaringen en vanwege het Reinheitsgebot (de zuiverheidswet) voor kunstsneeuw in Oostenrijk. Daardoor wordt de uitbating van gletsjerliften erg beperkt: sommige pilaren van skiliften zijn enkel verankerd in het afnemende gletsjerijs. Het is dus dringend noodzakelijk actie te ondernemen, gezien het feit dat de hele zomer een aaneengesloten seizoen wordt.

 

DE OPLOSSING VOOR SKIGEBIEDEN IN GLETSJERGEBIEDEN

Geotextiel is sinds enkele jaren is dé oplossing voor het behoud van sneeuw en ijs. Polypropyleenvlies, dat in de civiele bouwsector al langer wordt gebruikt, beslaat nu op de alpiene gletsjerhellingen in de zomermaanden een oppervlakte van meer dan 500 ha, wat overeenkomt met meer dan 700 voetbalvelden. In mei wordt de folie uitgerold en aan elkaar gelast, na de zomer moeten ze weer worden opgerold vóór de eerste grote sneeuwval. Wat in Zwitserland liefkozend "Pflästerli" wordt genoemd, is in gletsjerskigebieden wegens de grote economische impact nog nauwelijks weg te denken. Deze witte folie heeft het grote voordeel dat ze sneeuw en ijs grotendeels isoleren en de reflectie van de gletsjer verhogen: minder aantasting van sneeuw door de smeltende energie van de zon.

Het is bewezen dat het smelten onder de folie met 70% afneemt, wat een fantastisch voordeel oplevert: na een seizoen van mei tot begin september kunnen sneeuwblokken tot mangrootte bewaard worden (Afbeelding 4). Een prachtig en goed werkend argument voor de voortzetting van het skitoerisme op de gletsjers.

Maar het zou waarschijnlijk te eenvoudig zijn als deze techniek enkel voordelen zou opleveren. Het bekledingsmateriaal wordt meestal op grote schaal gebruikt op ondergrondse bouwwerven in de civiele bouwsector, waar het niet wordt blootgesteld aan de weersomstandigheden. Bij de toepassing in het hooggebergte wordt de folie echter blootgesteld aan hoge windkrachten.

Hoewel de UV-bestendigheid door de fabrikant gegarandeerd wordt, blaast de wind grote hoeveelheden polypropyleenvezels van de vliesbinding over het hoog alpine landschap. Toch zijn deze folies niet de enige oorzaak van aanwezigheid van kunststof. Bovendien geloofde men ten onrechte dat zij slechts een zeer lokaal effect zouden hebben. Maar ook hierin hebben we ons grondig vergist: geen enkel leefgebied op aarde kan als geïsoleerd worden beschouwd. Op lange termijn wordt iedereen en alles door alles en iedereen beïnvloed.

Zelfs gebieden die we als onaangetaste referentie voor de beoordeling van een ecologische impact willen beschouwen, zijn er meestal door beïnvloed. Bijna niemand gaat ervan uit dat microplastics op de Jamtalferner te vinden zouden zijn. Toch blijkt de wind het beste transportmiddel voor kleine partikels van lagere hoogtes, en dus vinden we ook hier steeds meer kleine plasticdeeltjes in het ijs en de sneeuw van de gletsjer. Microplastics op de bergen, dat had niemand verwacht, toch?

IsolierendenDecken
 
HEBBEN WE DE REKENING GEMAAKT ZONDER DE GASTHEER?

Deze zin doet ons nadenken over wie er op de gletsjers eigenlijk de gastheer is, en wie de gast. Als we proberen de hele gletsjerinfrastructuur even weg te denken, blijft in principe de natuur als gastheer over. Wij als gebruikers - in welke vorm dan ook - zijn dan de gast. De bovengenoemde dekkingsmaatregelen zijn ontegenzeggelijk noodzakelijk. De economische urgentie probeerde een duurzame oplossing te bieden voor de inkrimping van gletsjerpistes. Men had dan ook een materiaal gevonden dat compatibel leek met het milieu en dat tegelijkertijd een positief effect had. In die zin heeft men in eer en geweten gehandeld. Na verloop van tijd zijn we echter tot andere inzichten gekomen. Maar welke ondernemer in de toeristische sector zal de bron van de vervuiling via microplastics onder ogen willen zien? Het onderwerp is zeer actueel - een onlangs gepubliceerde studie toont aan dat de plasticvervuiling op de Forni Gletsjer (Ortler Alpen - Italië) dezelfde proporties aanneemt als de hoeveelheden in de oceanen (Ambrosi et al., 2019). De feiten zijn duidelijk: er zijn dringend maatregelen nodig om het reflectievermogen op de gletsjerpistes te verhogen. We mogen het probleem niet langer voor ons uit schuiven, maar we moeten de handen in elkaar slaan om tot een duurzame oplossing te komen. In de eerste plaats moeten hier de Stubaier Gletscherbahnen worden genoemd, die sinds het begin van deze onderzoeken de grootst mogelijke steun en openheid hebben getoond. De nieuwe kennis over en onze ervaring met het materiaal van de sneeuwfolies moeten ons ertoe aanzetten verder te zoeken optimalisatie. Dat vereist een evenwicht tussen de economische belangen van de toeristische industrie en de verenigbaarheid met het milieu.

In samenwerking met de fabrikanten, de gletsjerspoorwegen (die de grootste bereidheid tot samenwerking hebben getoond om dit probleem aan te pakken) en de wetenschappelijke gemeenschap, wordt gehoopt op meer respect voor de gastheer.

 

SnowPoles


BESLUIT

Vuilnis kan worden beschouwd als een spiegel van onze samenleving.

Vuilnis vertelt ons altijd een verhaal over onze beschaving: hetzij door historische voorwerpen die door het ijs worden vrijgegeven, hetzij door de aard van het afval, zoals kunstmatige radionucliden.

Kunststof blijft zeer lang in het milieu.

Hoe hoger de locatie, hoe langer het verteringsproces...- het is gekomen om te blijven.

Kunststofvervuiling is al lang geen lokaal probleem meer.

Het transport over lange afstanden door de wind brengt de hardnekkige vracht ook naar regio's die niet door mensen worden beïnvloed.

Alpiene hightech apparatuur wordt beschouwd als een serieuze bron van plastic deeltjes in sneeuw en ijs, die uiteindelijk het smeltwater bereiken en zo in de voedselketen terechtkomen: Gore-Tex vezels, fleece, ademende kleding - al deze ontwikkelingen dragen bij aan het gehalte van microplastic in het milieu.

De uitgebreide gletsjerafdekking met polypropyleenvlies voor verhoging van de weerkaatsing leek compatibel te zijn met de natuur, maar nu blijkt het een massale bron te zijn van kunststofvervuiling.

De roep om geoptimaliseerd materiaal wordt steeds luider.

 

Vertaling door Ben Van Poucke - artikel ‘Müll am Gletscher – gekommen, um zu bleiben‘
door Birgit Sattler & Klemens Weisleitner/Berg und Steigen #108 Herfst 2019
Foto’s: Birgit Sattler, Ben Van Poucke

 

Meer bergsport-nieuws lezen? Vind de volledige vijfde editie van Monte online!